Διασκευή / Προσαρμογή : Θεοδώρα Ζαφειροπούλου, Καθηγήτρια χορού – Μουσικός [Συνθετική Παιγνιόδραση]

Η σωματική επικοινωνία καταλαμβάνει ένα πολύ μεγάλο μέρος στην επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων. Είμαστε όλοι συνηθισμένοι να ερμηνεύουμε ακαριαία απειροελάχιστες αποχρώσεις στην έκφραση, στο βλέμμα και στις κινήσεις των χεριών του άλλου, βάσει των οποίων ελέγχουμε αν οι λέξεις που εκφράζονται ταυτόχρονα, έχουν κάποιο νόημα και ποιο είναι αυτό. Οι ίδιες λέξεις, με διαφορετική έκφραση προσώπου, έχουν ένα εντελώς διαφορετικό νόημα, ή δεν ανταποκρίνονται στην κατάσταση που εκφράζει το πρόσωπο –είναι, δηλαδή, αναντίστοιχες, ψευδείς. Αυτό φυσικά γίνεται αυθόρμητα, αυτόματα και εν πολλοίς ασυνείδητα, όπως δηλαδή περπατάμε ή αναπνέουμε.

Η ερμηνεία της μη λεκτικής επικοινωνίας πηγαίνει όμως πολύ πιο πέρα από αυτό. Οι κινήσεις του σώματος, οι αισθήσεις, μαζί με τα λόγια που ενδεχομένως τις συνοδεύουν, αντιμετωπίζονται ως κομμάτια της ιστορίας του ατόμου. Μιας ιστορίας πολύ παλιάς, που συνεχίζει να κουβαλάει, ασυνείδητα και η οποία γίνεται ορατή σε όλες τις σχέσεις του. Στο παζλ αυτής της κεντρικής ιστορίας, τα κομμάτια που αντιστοιχούν στο σώμα είναι μερικές φορές τα πιο προσιτά και μπορούν να μας οδηγήσουν κατ’ ευθείαν στην καρδιά του ζητήματος. Το σώμα μας αφηγείται αλάνθαστα την ιστορία του – με τη στάση του, τις ασυμμετρίες του, ακόμα και με τις ανεπαίσθητες κινήσεις του. Μας φανερώνει όλη την πορεία της διευθέτησης των παρορμήσεων, από την παιδική και την εφηβική ηλικία μέχρι και σήμερα.

Η στάση και η μορφή του σώματος είναι ένας συνδυασμός κληρονομικών και επίκτητων χαρακτηριστικών. Κάθε υγιές παιδί έχει από τη φύση τη δυνατότητα να γίνει ένας ενήλικας με ισορροπημένο υγιές σώμα. Οι παραμορφώσεις του σώματος που δεν είναι παθολογικές – με τη στενή έννοια του όρου – αλλά είναι αποκλείσεις από τη φυσική του κατάσταση, οφείλονται σε περιβαλλοντικούς και ψυχικούς παράγοντες. Μερικοί πολύ γνωστοί περιβαλλοντικοί παράγοντες είναι οι συνθήκες διαβίωσης, η εργασία, η διατροφή.
Η επίδραση του ψυχικού παράγοντα είναι λιγότερη γνωστή στο ευρύ κοινό. Συνοπτικά θα λέγαμε, ότι για να επιτευχθεί από το άτομο μια συγκεκριμένη αμυντική στάση του Εγώ του, επιστρατεύονται μυϊκές ομάδες, οι οποίες είτε καθηλώνονται σε κατάσταση υπερτονίας ή υποτονίας, χάνοντας έτσι  την ικανότητα ελεύθερης μετάβασης από την ένταση στη χαλάρωση, είτε το αντίστροφο. Αυτές αρχίζουν να διαμορφώνονται από την πρώιμη παιδική ηλικία και επειδή είναι χρόνιες, επιδρούν στο αναπτυσσόμενο σκελετικό σύστημα, διαμορφώνοντας μια συγκεκριμένη ανάπτυξη – υπανάπτυξη – των οστών και της συνάρθρωσης των μερών του σώματος μεταξύ τους. Εκτός αυτού καθορίζουν και το είδος της στάσης και κίνησης του σώματος.

Τα χαρακτηριστικά αυτά συνδέονται με τον χαρακτήρα του ατόμου, την ιστορία του, τα πάθη του, τις δυνατότητές του για βελτίωση της ψυχοσωματικής του υγείας. Στην επικοινωνία, γνωρίσματα του σώματος που έχουν σχέση με τον χαρακτήρα, εμφανίζονται και εκφράζονται στο ρόλο που θα παίξει το άτομο αυτό στη συνολική δυναμική της σχέσης. Δεν μας εκπλήσσει αν ένα άτομο με ασθενικό θώρακα και ώμους, με κλίση προς τα εμπρός «σαν για προστασία της καρδιάς», δεν ανοίγεται γιατί φοβάται μην πληγωθεί, ή αν ένα άλλο άτομο με άκαμπτο αυχένα και λαιμό θέλει να «ελέγχει» υπερβολικά.

Η κίνηση του σώματος είναι, επίσης, ενδεικτική. Η ανάλυση της σωματικής έκφρασης αποκαλύπτει γενικά υποβόσκουσες καταστάσεις, που αλλιώς αργούν πολύ ή δεν αποκαλύπτονται ποτέ. Τέτοιες μπορεί να είναι η άρνηση συμμετοχής σε δραστηριότητες, ο υπερβολικός ή στομφώδης τρόπος έκφρασης κλπ. Οι ανεπαίσθητες κινήσεις του σώματος, μερικές από τις οποίες είναι ανεξέλεγκτες, έχουν, επίσης τη σημασία τους σε σχέση με αυτό που συμβαίνει στην επικοινωνία, όπως: τικ, μικρές σπασμωδικές κινήσεις των μελών, ρίγη, έλλειψη κινητικότητας του σώματος κ.ά.

Ας τις χωρίσουμε σε αυτές που μπορούν να παρατηρηθούν εξωτερικά, και σε αυτές που βιώνει μόνο του το ίδιο το άτομο.

Εξωτερικά μπορούμε να παρατηρήσουμε φαινόμενα, όπως: χλόμιασμα, κοκκίνισμα, τρέμουλο, ιδρώτας, αλλαγές στην αναπνοή, στο σφυγμό, κλονικές κινήσεις που γίνονται αισθητές.

Εσωτερικά, ως υποκειμενικές αλλαγές που βιώνονται από το άτομο, μπορεί να είναι αλλαγές στη συνολική θερμοκρασία του σώματος ή σε κάποια μέρη του, αλλαγές στο ρυθμό των χτύπων της καρδιάς, στα σπλάχνα, ή κάποιο εσωτερικό σφίξιμο, χαλάρωμα ή τρέμουλο.

Αυτές οι σωματικές αισθήσεις είναι συνήθως αλάνθαστοι «βασιλικοί δρόμοι» προς το ασυνείδητο. Όταν ο θεραπευόμενος μιλήσει για ένα θέμα, συχνά τον ρωτάμε τι αισθάνεται σωματικά εκείνη τη στιγμή. Η αντίληψη των σωματικών αισθήσεων, αρχικά, είναι υποσυνείδητη, αργότερα και σιγά-σιγά, γίνεται συνειδητή, εφόσον υποβοηθηθεί η παρατήρησή της. Λέμε πολλές φορές ότι «το στόμα ψεύδεται, ενώ το σώμα όχι», ή «γλώσσα λανθάνουσα, τ’ αληθή λέγει», με την έννοια ότι ο νους μπορεί να εκλογικεύσει και να αμυνθεί με χίλιους τρόπους, αλλά το σώμα αντιδρά αυτόματα, βάσει της συγκινησιακής και συναισθηματικής κατάστασης που εκφράζει βαθύτερες σκέψεις μας.

Η σχέση κινείται ως «όλον» μέσα από διάφορες ψυχονοητικές στάσεις-σταθμούς στην πορεία της. Το «κλίμα» της επικοινωνίας γίνεται αισθητό, πολλές φορές, κυριολεκτικά όπως το κλίμα της ατμόσφαιρας. Είναι κάτι που το νοιώθεις σωματικά, το οσφραίνεσαι, σε περιβάλλει, σε εμπλέκει. Η σωματική κατάσταση του ενός συμμετέχει στο κλίμα της επικοινωνίας πολύ ενεργά. Ένα σώμα «σωριασμένο» στη θέση του, που αντιδρά αρνητικά στην κίνηση, εκφράζει μελαγχολία ικανή να επηρεάσει αυτόν με τον οποίο επικοινωνεί με τέτοιο τρόπο που κι αυτός να νιώσει «πεσμένος» ή να αρχίσει να χασμουριέται.

Όταν κυριαρχούμαστε από επιθετικά συναισθήματα, η ατμόσφαιρα είναι ηλεκτρισμένη, τα βλέμματα έχουν ένταση, κλπ. Ανάλογες καταστάσεις είναι η ευφορία, η δημιουργικότητα ή η συγκρατημένη ακαμψία, η κατάσταση προβληματισμού ή σύγχυσης, η κατάσταση επαφής, πληρότητας, κ.ά.

Αν παρατηρήσουμε, λοιπόν, την επικοινωνία δύο ή περισσότερων ατόμων και δούμε τη σωματική της κίνηση μέσα στο χώρο ως ένα σωματικό όλον, ερμηνεύουμε με ένα επιπλέον στοιχείο την παρούσα δυναμική της.

Η θέση στο χώρο, το βλέμμα, η φωνή, η σωματική επαφή, η έκφραση του προσώπου, οι χειρονομίες, η συνολική κίνηση και στάση ενός σώματος είναι ο βασικός φορέας της ειλικρινούς επικοινωνίας.

Βιβλιογραφία: 

Η Ομάδα, το Σώμα και η Ψυχοθεραπεία, Κλορίντα Λουμπράνο-Κωτούλα & Μαριλένα Κόμη, Εκδ. Θυμάρι.